Fenologia jest nauką, która zajmuje się badaniem przebiegu zjawisk, zachodzących w świecie zwierzęcym i roślinnym oraz w przyrodzie nieożywionej w zależności od okresowych zmian pogody. Nazwa Fenologia pochodzi od słowa fenomen - zjawisko.

Pierwsze zapiski fenologiczne pojawiły się w 1490 r. na Akademii Krakowskiej w Polsce. Karol Linneusz zapoczątkował nowoczesne obserwacje fenologiczne w połowie XVIII wieku i od tego czasu rozwija się w Europie sieć stacji fenologicznych. W połowie XIX wieku L. Quételet ujednolicając metody fenologiczne opisał jednocześnie około 300 gatunków roślin i zwierząt będących obiektem obserwacji fenologicznych.

Spostrzeżenia fenologiczne polegają na notowaniu wyraźnie zaznaczających się faz, czyli zjawisk, występujących okresowo podczas rozwoju roślin jak:

• otwieranie się pączków liściowych,
• kwitnienie, listnienie,
• dojrzewanie owoców,
• zmiana barwy i opadanie liści.

Obserwowane zmiany fenologiczne nazywamy pojawami.

W podobny sposób prowadzimy obserwacje pojawów zachodzących w świecie zwierzęcym, jeśli te wykazują okresowość, w zależności od stałych zmian pogody w ciągu roku, a mianowicie: nad przelotem ptaków, pojawem owadów itd.

Celem spostrzeżeń fenologicznych jest wykrycie związku pomiędzy życiem roślin a klimatem miejsca obserwacji. Do obserwacji wykorzystuje się rośliny żyjące w ich naturalnym środowisku. Wyniki spostrzeżeń fenologicznych nad roślinami dziko żyjącymi są cenne wówczas, a więc przydatne do dalszych opracowań, gdy prowadzone są według jednych i tych samych zasad przez wszystkich obserwatorów. W tym celu należy:

• Zapoznać się z gatunkami roślin obserwowanych.
• Notować spostrzeżenia według jednolitej instrukcji na wszystkich punktach fenologicznych.
• Notować dokładnie scharakteryzowane fazy, żeby wyraźnie było widać, o którą fazę chodzi.
• Prowadzić spostrzeżenia stałe z roku na rok nad raz wybranymi obiektami określonych gatunków roślin rosnących w tych samych miejscach, ponieważ nawet blisko siebie położone rośliny mogą się różnić pod względem mikroklimatu. Przy tym każdy gatunek powinien być reprezentowany przez dostateczną ilość osobników.

Obserwator powinien pamiętać zawsze, że chodzi o przedstawienie ogólnego stanu rozwoju roślin, wynikającego z przebiegu pogody, a nie o podawanie zjawisk występujących przypadkowo. Nie chodzi o to, żeby donieść o pierwszej rozkwitłej roślinie, lecz o to, żeby stwierdzić kwitnienie wielu roślin na rozmaitych miejscach.Pojawy fenologiczne występujące u roślin należy notować przede wszystkim w ich stadiach początkowych.

1. KWITNIENIE

Początek kwitnienia notujemy wówczas, gdy około 10% pierwszych otwartych kwiatów ukaże się na drzewach. Za początek kwitnienia u roślin drzewiastych zapylanych za pomocą wiatru, jak np. brzoza, leszczyna, kiedy przy poruszaniu kwiatu męskiego (baźki) zaczyna wysypywać się z niego pyłek kwiatowy, co można łatwo stwierdzić np. na kartce papieru.

Pełnia kwitnienia u roślin drzewiastych ma miejsce wówczas, kiedy przynajmniej połowa kwiatów rozwinie się na licznych drzewach rosnących normalnie.

2. LISTNIENIE

Początek listnienia zachodzi w momencie rozłożenia się obu połówek blaszki liściowej i przyjęcia postaci liścia normalnego w rozmaitych miejscach rośliny na wielu drzewach. Jednak liście w tym stadium rozwoju nie osiągają jeszcze swej naturalnej wielkości.

Pełnia listnienia będzie wówczas, gdy liście na większej części drzewa rozwiną się u wielu osobników tego gatunku.

3. DOJRZEWANIE

Początek dojrzewania owoców odpowiada momentowi nabierania przez owoce soczystej charakterystycznej barwy również i po stronie zacienionej w różnych miejscach rośliny oraz momentów pęknięcia, czy też opadania owoców suchych u licznych osobników.

Pełnia dojrzewania będzie wówczas, kiedy przynajmniej 50% owoców lub nasion na obserwowanym drzewie lub krzewie dojrzało na licznych obiektach.

4. ZMIANA BARWY I OPADANIE LIŚCI

Zmianę naturalnej barwy liści liczymy od tego momentu, kiedy większość liści na obserwowanym drzewie lub krzewie ulegnie temu procesowi. Zmiana barwy liści powinna być obserwowana na większej liczbie drzew.

Opadanie liści. Dzień, kiedy większość liści opadnie z rośliny uważamy za dzień opadania liści. Oznaczenie tej fazy powinno być dokonane na podstawie spostrzeżeń większej ilości osobników obserwowanego gatunku rośliny.

Dla kogo ważne są obserwacje fenologiczne? Stanowią one uzupełnienie typowych obserwacji meteorologów. Badania pozwalają na określenie różnic mikroklimatycznych na danym terenie. Mają również ogromne znaczenie dla rolnictwa. Dzięki informacjom o roślinach, które w różnych warunkach mogą rozwijać się szybciej w innych wolniej, pomagają w ustaleniu najkorzystniejszych sposobów uprawy roślin.