Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. zostały ustanowione następujące formy ochrony przyrody:

• Parki narodowe
• Rezerwaty przyrody
• Parki krajobrazowe
• Obszary chronionego krajobrazu
• Obszary Natura 2000
• Pomniki przyrody
• Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej
• Użytki ekologiczne
• Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
• Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt, grzybów i porostów

Park narodowy jest to powierzchniowa forma ochrony przyrody, obejmująca obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.

Obszar parków narodowych podzielony jest na mniejsze elementy, które różnią się metodami ochrony przyrody; mogą to być obszary ochrony: ścisłej, czynnej i krajobrazowej.

Ruch turystyczny jest dopuszczalny na terenie parków narodowych jedynie na wyznaczonych obszarach, szlakach i ścieżkach (np. na teren obszarów ochrony ścisłej jest całkowity zakaz wstępu).

Parki narodowe odgrywają dużą rolę w edukacji ekologicznej społeczeństwa. Większość parków narodowych W Polsce posiada dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną, umożliwiając ludności zwiedzanie i podglądanie przyrody, kierując także ruch turystyczny na specjalne przygotowane szlaki i centra dydaktyczne.

• Najstarszy park narodowy w Polsce to Białowieski Park Narodowy, utworzony w grudniu 1921 roku.
• Najmłodszy park narodowy w Polsce to Park Narodowy "Ujście Warty", utworzony 1 lipca 2001 roku.
• Największy park narodowy w Polsce to Biebrzański Park Narodowy, którego powierzchnia to 592,23 km².
• Najmniejszy park narodowy w Polsce to Ojcowski Park Narodowy, którego powierzchnia to 21,46 km².

W Polsce mamy 23 parki narodowe (stan na koniec 2011 r.).

Poniższa mapa pokazuje gdzie znajdują się parki narodowe w Polsce. Kliknij na logo, żeby przejść do strony internetowej wybranego parku narodowego.

Rezerwat przyrody to powierzchniowa forma ochrony przyrody, obejmująca obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.

Ochrona w rezerwacie może dotyczyć całej przyrody lub poszczególnych jej składników, np. fauny, flory lub przyrody nieożywionej. Podobnie jak w przypadku parków narodowych, rezerwat lub jego część może podlegać ochronie: ścisłej, czynnej i krajobrazowej.

W Polsce jest ponad 1400 rezerwatów przyrody (stan na koniec 2011 r.), o łącznej powierzchni ponad 1700 km², wśród których znajdują się:

• rezerwaty faunistyczne,
• rezerwaty florystyczne,
• rezerwaty leśne,
• rezerwaty krajobrazowe,
• rezerwaty torfowiskowe,
• rezerwaty łąkowe,
• rezerwaty wodne,
• rezerwaty przyrody nieożywionej,
• rezerwaty stepowe,
• rezerwaty słonoroślowe.

Park krajobrazowy to powierzchniowa forma ochrony przyrody, która obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

W parku krajobrazowym dopuszcza się prowadzenie gospodarki leśnej, rolnej i rybackiej, z pewnymi ograniczeniami.

Według stanu na koniec 2017 r. posiadaliśmy 122 parki krajobrazowe o łącznej powierzchni 2,6 mln ha. Zajmowały one 8,3% powierzchni Polski. Od 2000 r. utworzono dwa parki krajobrazowe, zaś ogólna powierzchnia parków krajobrazowych zmniejszyła się o 2,8 tys. ha, co stanowiło spadek o 0,1%. Najwięcej parków krajobrazowych znajdowało się w województwie lubelskim (16) o łącznej powierzchni (240 tys. ha), co stanowiło 9,6% powierzchni województwa. Najmniej parków krajobrazowych było w województwie opolskim i podlaskim (po 3). Łączna powierzchnia parków w województwie opolskim wynosiła 63 tys. ha (6,7% powierzchni województwa), zaś w podlaskim 87 tys. ha (4,3% powierzchni województwa). W 2017 r. 51% powierzchni parków krajobrazowych zajmowały lasy, 31% użytki rolne, 4% wody, zaś 14% pozostałe grunty, tj. łąki, pastwiska, sady. (źródło: Analizy statystyczne GUS 2018 - Ochrona Środowiska)

Obszar chronionego krajobrazu to jedna z najmniej restrykcyjnych powierzchniowych form ochrony przyrody w Polsce, zajmujących różnej wielkości tereny (zwykle rozległe) obejmujące doliny rzeczne, kompleksy leśne, wzgórza, wydmy, torfowiska.

Na terenie obszarów chronionego krajobrazu możliwe jest prowadzenie działalności gospodarczej, z niewielkimi ograniczeniami (np. zakaz niszczenia środowiska naturalnego, zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska).

W Polsce istnieje 419 obszarów chronionego krajobrazu, które zajmują około 70500 km², czyli ponad 23% powierzchni kraju (stan na koniec 2008 r.).

Obszar Natura 2000 to powierzchniowa forma ochrony przyrody powstała w ramach programu Natura 2000, którego celem jest utworzenie w krajach Unii Europejskiej sieci obszarów chronionych prawem unijnym, dla zachowania określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali Europy.

W ramach programu wyznaczone zostają:

• obszary specjalnej ochrony ptaków – powstałe na mocy Dyrektywy Ptasiej obszary wyznaczone do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w których granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie lub stadium rozwoju. W Polsce jest 141 obszarów specjalnej ochrony ptaków wchodzących w skład sieci Natura 2000 (stan na początek 2011 r.).
• obszary ochrony siedlisk – powstałe na mocy Dyrektywy Siedliskowej obszary które w swoim regionie biogeograficznym w znaczący sposób przyczyniają się do zachowania lub odtworzenia stanu właściwej ochrony siedliska przyrodniczego lub gatunku będącego przedmiotem zainteresowania Unii Europejskiej, a także mogą znacząco przyczynić się do spójności sieci obszarów Natura 2000 i zachowania różnorodności biologicznej w obrębie danego regionu biogeograficznego. Do czasu zatwierdzenia zgłoszonych obszarów przez Komisję Europejską, przyjmują nazwę obszary mające znaczenie dla Wspólnoty. W Polsce wyznaczono 823 obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.

Pomnik przyrody to pojedynczy twór przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienie o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczający się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, np. okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

Najczęściej pomnikami przyrody zostają pojedyncze drzewa – 29472 zarejestrowanych w Polsce (stan na 2010 r.) lub grupy drzew – 3482 zarejestrowanych w Polsce (stan na 2010 r.). Najstarszym drzewem w Polsce jest szacowany na 1260 lat Cis Henrykowski (cis pospolity).

Stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej jest niewyodrębniającym się na powierzchni lub możliwym do wyodrębnienia, ważnym pod względem naukowym i dydaktycznym, miejscem występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, np. jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.

Użytek ekologiczny to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Z praktycznego punktu widzenia, użytkami ekologicznego zostają często obiekty lub obszary które ze względu na niewielką powierzchnię i/lub mniejszą rangę walorów przyrodniczych nie mogły być objęte ochroną rezerwatową.

W Polsce zarejestrowanych jest 6686 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni 450 km² (stan na koniec 2008 r.).

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy to fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe i estetyczne.

Prowadzenie działalności gospodarczej na terenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego jest możliwe, z uwzględnieniem postulatów przyrodników i/lub historyków.

Ochrona gatunkowa to forma ochrony, która ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, grzybów i zwierząt oraz ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ochrona ta dotyczy gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych.

Wobec gatunków objętych ochroną gatunkową obowiązują zakazy: zabijania, zbierania, przetrzymywania, niszczenia siedlisk na których występują, handlowania, wywożenia za granicę, niepokojenia itp.

W Polsce objętych ochroną gatunkową jest:

• 428 gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną ścisłą,
• 51 gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną częściową,
• 14 gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną częściową z możliwością pozyskiwania,
• 10 gatunków dziko występujących roślin wymagających ustalenia stref ochrony ich siedlisk i ostoi,
• 109 gatunków dziko występujących grzybów i porostów objętych ochroną ścisłą,
• 10 gatunków dziko występujących grzybów i porostów objętych ochroną częściową,
• 2 gatunki dziko występujących grzybów i porostów objętych ochroną częściową z możliwością pozyskiwania,
• 4 gatunki dziko występujących grzybów i porostów wymagających ustalenia stref ochrony ich siedlisk i ostoi,
• 326 gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną ścisłą, w tym 157 gatunków bezkręgowców i 169 gatunków kręgowców,
• 24 gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną częściową, w tym 7 gatunków bezkręgowców i 17 gatunków kręgowców,
• 5 gatunków dziko występujących zwierząt (bezkręgowców) objętych ochroną częściową z możliwością pozyskiwania,
• 26 gatunków dziko występujących zwierząt wymagających ustalenia stref ochrony ich siedlisk i ostoi, w tym 1 gatunek bezkręgowca i 25 gatunków kręgowców.