To niezbyt duże i wyjątkowo cieniolubne drzewo iglaste na pozór nie wyróżnia się niczym specjalnym. Tymczasem okazuje się, że mamy do czynienia z niezwykle interesującą rośliną. I to z kilku powodów. Po pierwsze, jak wiadomo, cisy słyną z długowieczności. Mogą one żyć nawet znacznie ponad 2000 lat(!), co daje im zdecydowanie pierwsze miejsce wśród wszystkich europejskich drzew. Tak długie życie wiąże się oczywiście z bardzo powolnym wzrostem - jednym z najwolniejszych ze wszystkich roślin uprawianych w Polsce. Po drugie, cis pospolity należy dziś do prawdziwej rzadkości i wszędzie na swoich stanowiskach naturalnych jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Był on zresztą pierwszym polskim drzewem chronionym prawnie (odpowiedni dekret wydał król Władysław Jagiełło już w 1423 r.; chciał on w ten sposób ograniczyć eksport drewna cisowego, z którego wykonywano bardzo dobrej jakości łuki). Na uwagę zasługują wreszcie bardzo nietypowe nasiona cisa - otoczone kubkowatymi (otwartymi od góry), mięsistymi, jaskrawoczerwonymi osnówkami stanowią wyjątek wśród drzew iglastych, które jak wiemy, w ogromnej większości tworzą szyszki.
Gatunek iglasty. twardzielowy, bez przewodów żywicznych. Biel bardzo wąski (do 1 cm), barwy jasnożółtej do jasnobrązowej. Twardziel czerwonobrunatna do brunatnofioletowej. Drewno twarde, o dużej gęstości, elastyczne, zróżnicowane na biel i twardziel, cenione w stolarstwie.
W dawnych wiekach wykorzystywane głównie do wyrobu broni, sprzętów domowych, a niekiedy w budownictwie, a także do wyrobu mebli, narzędzi oraz łuków. Współcześnie objęty ochroną ścisłą.
Pierwotnie cis pospolity rósł w Europie, w Maroku i w zachodniej Azji. Obecnie na stanowiskach naturalnych cis stał się bardzo rzadki i jako taki znajduje się pod ścisłą ochroną. Rośnie zazwyczaj pojedynczo, głównie w wilgotnych i cienistych lasach górskich oraz na pogórzu, czasami także na nizinach.
Najstarszym cisem w Polsce jest cis Henrykowski w Henrykowie Lubańskim na Dolnym Śląsku, jego wiek ocenia się na 1266 lat.
Na koniec ostrzeżenie. Wszystkie części cisa (za wyjątkiem mięsistych osnówek nasion) wykazują silne właściwości trujące. Jest to związane z dużą zawartością toksycznego alkaloidu o nazwie taksyna.
Drzewo | Bez żywicy, do 20 m wysokości. |
Kora | W młodości zielonkawa, później pomarańczowa poprzez czerwonobrązową do brunatnej, gładka, łuszcząca się dużymi, cienkimi płatami. |
Igły | 2-3 cm dł., spłaszczone lekko wygięte i zaostrzone, z cienkim i krótkim ogonkiem u nasady. |
Nasiona | Nasiona jajowate, oliwkowe lub brązowe w czerwonej osnówce (osnówki są jadalne, słodkie, lepkie) nasiono i igły silnie trujące. |
W młodości zielonkawa, później pomarańczowobrązowa poprzez czerwonobrązową do brunatnoszarej, gładka, łuszcząca się dużymi, cienkimi płatami.
Zimozielone, spłaszczone, o długości 2 - 3 cm, niekłujące, miękkie, osadzone na krótkim, cienkim ogonku. Górna strona - ciemnozielona, błyszcząca, spodnia - znacznie jaśniejsza, matowa. Brak białych pasków oraz przewodów żywicznych. Bez zapachu. Pozostają na pędzie przez 6 - 8 lat.
Nasiono (nasienie) cisa pospolitego jest otoczone okrągłą otwartą z góry, mięsistą osnówką, która po dojrzeniu ma jaskrawoczerwony kolor. Całość tworzy tzw. nibyjagodę. Osnówka jest jadalna natomiast nasiono silnie trujące.
Przekrój przez łodygę